Kultura kobietobójcza

Musimy rzucić wyzwanie obowiązującej definicji męskości, która gloryfikuje władzę i dominację. Uprzedmiotowienie kobiet redukuje je do rzeczy i pozbawia człowieczeństwa. To sprowadzenie kobiet do rzeczy normalizuje zaś znęcanie się nad nimi i przyczynia się do powstania kultury, która przyzwala na przemoc wobec kobiet

Catherine MacKinnon

Czy można mówić o istnieniu jednej czy wielu kultur kobietobójczych?

Co je łączy, a co dzieli? Czy zabójstwo honorowe kobiety na Bliskim Wschodzie można w jakikolwiek sposób porównywać do kobietobójstwa w Meksyku lub zabójstwa kobiety na tle przemocy domowej w Europie? Czy są to kategorie zupełnie nieprzystające, czy też mają one swój wspólny mianownik? Co do tego wszystkiego mają średniowieczne procesy i śmierci kobiet oskarżanych o czary? Czy można mówić w ich przypadku o przemilczanych kobietobójstwach historycznych?

Zgodnie z definicją wenezuelskiej badaczki Esther Pinedy kultura kobietobójcza (ang. femicidal culture; hiszp. cultura feminicida) to obniżanie jakości życia kobiet w porównaniu do życia mężczyzn. Traktowanie kobiet jak przedmiotów, elementów zbędnych, części wymiennych i zastępowalnych w społeczeństwie – w skrócie – ich odczłowieczanie. Kultura kobietobójcza to kultura, w której akceptuje się, przyzwala, naturalizuje i usprawiedliwia śmierci i zabójstwa kobiet (kobietobójstwa). Pineda definiuję tę kulturę jako tę, która wspiera, propaguje i zachęca do zbrodni. Jak to się dzieje? Według badaczki ma to miejsce za każdym razem, gdy istnieje społeczne przyzwolenie na rozprzestrzenianie się kobietobójstw. Zbrodnie te stają się częścią krajobrazu i są neutralizowane jako kolejne ucodziennione przypadki. Kultura kobietobójcza staje się więc w pewnym momencie kulturą neutralizacji, która za pomocą środków masowego przekazu nie przekazuje pełnej informacji o zbrodniach, ale poprzez ich fragmentaryczne ujęcie (bez kontekstu, upodmiotowienia pokrzywdzonych) daje społeczne przyzwolenie na ich dalsze popełnianie.

Przykładem jednej z form kultury kobietobójczej może być kultura machismo w państwach Ameryki Łacińskiej. Maczyzm (machismo) opiera się na przekonaniu wyższości mężczyzn nad kobietami i  objawia się w stosowaniu męskiej dominacji we wszystkich sferach życia społecznego.

Maczyzm w wersji latynoamerykańskiej często krzyżuje swoje szlaki z narkoprzestępczością. Meksykańskie Ciudad Juárez od ponad trzech dekad uważane jest za miasto – symbol kobietobójstwa. Czy jednak wciąż nim ono jest w praktyce i biorąc pod uwagę aktualne statystyki? Francuscy dziennikarze Marc Fernandez i Jean-Christophe Rampal w wydanej w Polsce w roku 2007 książce Miasto morderca kobiet przypisywali leżącemu na meksykańsko-amerykańskiej granicy w stanie Chihuahua Ciudád Juarez rolę katalizatora tych zbrodni. Newralgiczne położenie, skrzyżowanie szlaków migracji, rozwój taniej siły roboczej i ekspansja terenów pozostających pod kontrolą gangów narkotykowych miały być czynnikami ryzyka sprzyjającymi przestępczości kobietobójczej. Mało kto jednak pamięta, że zabójstwa kobiet na granicy to zaledwie wycinek tych zbrodni. Oklepane Juárez już nie wiedzie przestępczego prymu, tak jak to było jeszcze na początku XX wieku. Dlatego pisząc te słowa w 2024 roku wolę być precyzyjna i nazywać juareskie kobietobójstwa po imieniu – narkokobietobójstwami, gdyż do większości z nich dochodzi właśnie w wyniku działań przestępczości zorganizowanej. Jeśli spojrzymy zaś na statystyki meksykańskich instytucji jak Prokuratura Generalna Państwa Meksyk czy Narodowy Insytut Statystyczny zbierających dane o kobietobójstwach zauważymy, że większość z nich ma jednak miejsce nie w stanach przygranicznych (jak Chihuahua, w którym leży Juárez) , ale środkowym Meksyku (Miasto Meksyk, Stan Meksyk czy Nuevo León). Zob. Raport INEGI Kobietobójstwa te mają inne podłoże kryminologiczne i charakter niż te przygraniczne (narkokobietobójstwa) i najczęściej są popełniane na tle przemocy seksualnej lub z rąk osoby bliskiej – byłych lub obecnych partnerów lub innych członków rodziny. Nie każde kobietobójstwo w Meksyku to dzieło narcos. Tak samo jak nie każde kobietobójstwo w stanie nieleżącym przy granicy Meksyku i USA to dzieło partnera pokrzywdzonej. Kobietobójstwa partnerskie i narkokobietobójstwa łączy jednak wspólne zakotwiczenie w kulturze kobietobójczej. Idąc dalej w głąb Ameryki Łacińskiej przestępczość kobietobójcza rośnie. Warto rozprawić się z mitem, że Meksyk pozostaje państwem, w którym ma miejsce najwięcej kobietobójstw. Zgodnie z danymi CEPAL ONZ na pierwszym miejscu w zakresie najwyższego wskaźnika kobietobójstw w regionie Ameryki Łacińskiej w roku 2023 uplasowała się Brazylia, drugie miejsce zajmują środkowoamerykański Honduras i leżąca w regonie karaibskim Dominikana. To w tych krajach obserwuje się wyraźny trend wzrostowy w zakresie liczby kobietobójstw w stosunku do liczby obywateli. Meksyk plasuje się wysoko jeśli chodzi o liczbę całkowitą popełnionych czynów, ale jest dopiero na dalszym miejscu biorąc pod uwagę liczbę kobietobójstw na 100 tysięcy obywateli.

Kultura machismo nie ogranicza się jedynie do Ameryki Łacińskiej, ale obejmuje również Stany Zjednoczone i wiele innych państw. Nie oznacza to, że kobietobójstwa popełniają jedynie Latynosi w swoich zamkniętych społecznościach. Kultura kobietobójcza i maczyzm wykraczają poza granice takich konceptów jak pochodzenie etniczne czy narodowość. Amerykański psycholog i trener sportowy Jackson Katz w swojej książce Paradoks macho. Dlaczego niektórzy mężczyźni nienawidzą kobiet i co wszyscy mężczyźni mogą z tym zrobić pokazuje, jak wzorce toksycznej męskości (mizoginia, homofiobia, dominacja) zawarte w amerykańskiej kulturze macho wpływają na sposób postrzegania kobiet i mężczyzn w społeczeństwie i przyzwolenie na przemoc wobec kobiet. Jednym z rozwiązań ma być edukacja antyprzemocowa, budowanie świadomości od najmłodszych lat i włączanie mężczyzn w działania antyprzemocowe.

Innym przykładem kultury kobietobójczej wymienianej w źródłach naukowych ekspertów jest kultura przyzwalająca na zabójstwa honorowe na Bliskim Wschodzie. Ustawy karne wielu państw arabskich pozostają zakorzenione w ścisłych interpretacjach prawa islamskiego (szariatu) i nakładają znaczące ograniczenia wolności na kobiety. Od obowiązku noszenia hidżabu po ograniczenia dotyczące przemieszczania się, publicznego wypowiadania się, uczestnictwa w protestach czy prowadzenia działalności i podejmowania czynności prawnych. Państwo kodyfikuje istniejące nierówność płci. Ta prawna dyskryminacja tworzy środowisko, w którym przemoc wobec kobiet jest normalizowana. Jednym z najbardziej skrajnych ilustracji przyzwolenia na zabójstwo może być wciąż obowiązujący przepis irańskiego kodeksu karnego:

Zgodnie z art. 630 irańskiego kodeksu karnego Kiedykolwiek mężczyzna widzi swoją żonę dopuszczającą się cudzołóstwa z mężczyzną i wie, że żona wyraziła na to zgodę, może zabić ich oboje jednocześnie, a jeśli kobieta jest niewinna, może zabić tylko mężczyznę”.

Głośnym echem odbiła się również sprawa kobietobójstwa irańskiej aktywistki pochodzenia kurdyjskiego Mahsy Amini. Mahsa Amini została zatrzymana przez irańską policję ds. moralności (Gasht-e Ershad) za rzekome naruszenie obowiązkowych przepisów dotyczących hidżabu. Funkcjonariusze zarzucili jej

Śmierć Mahsy nastąpiła w wyniku przemocy fizycznej i pobicia, co potwierdzają międzynarodowe organizacje praw człowieka. Ten akt odzwierciedla wzorzec nadużyć ze strony aparatu państwowego w Iranie, gdzie przemoc ze względu na płeć jest nie tylko tolerowana, ale często sankcjonowana przez państwo. Reakcja rządu — brak zbadania jej śmierci i aktywne tłumienie protestujących pod hasłem „Kobiety, życie, wolność”, w wyniku których zginęło 49 kobiet i 68 dzieci — tylko wzmacnia systemową bezkarność za przestępstwa przeciwko kobietom. Rodzina Mahsy Amini wciąż czeka na odpowiedzi w sprawie jej śmierci w areszcie. Szczegóły dotyczące jej śmierci pozostają ukryte przed nimi i opinią publiczną a państwo irańskie nie podjęło żadnych kroków w celu utrzymania praw jej rodziny do sprawiedliwości, prawdy czy zadośćuczynienia. Zob. Komunikat Wysokiego Przedstawiciela ONZ W maju i lipcu 2024 dwie aktywistki ruchu „Kobiety, życie, wolność” zostały skazane na karę śmierci za swój udział w opozycji antyrządowej. Karę ostatecznie zamieniono na pozbawienie wolności. Zob. Sprawę Raport Misji ONZ w Islamskiej Republice Iranu

Kino o kulturze kobietobójczej w Iranie

Holy Spider (2022, Iran/Dania) reż. Ali Abbasi

Główna bohaterka, dziennikarka Rahimi (postać fikcyjna), przybywa do świętego miasta Meszhed, aby zbadać brutalne zabójstwa kobiet. Pokrzywdzonymi są kobiety pracujące w seks-biznesie, często zepchnięte na margines społeczny przez ubóstwo i uzależnienia. Śledztwo Rahimi ujawnia, że sprawcą jest Saeed Hanaei (postać autentyczna) mężczyzna, który postrzega swoje zbrodnie jako religijną misję oczyszczenia miasta z „elementów niemoralności”. Saeed, z jednej strony przedstawiony jest jako kochający ojciec i mąż, a w swoim drugim obliczu brutalnie dusi kobiety. Jego działania budzą mieszane reakcje społeczne – niektórzy potępiają kobietobójstwa, ale wielu uważa go za bohatera. Film Holy Spider opiera się na prawdziwej historii Saeeda Hanaei, irańskiego seryjnego kobietobójcy, który na początku XXI wieku w Mashhad zamordował 16 kobiet. Sprawca ostatecznie został skazany przez irański sąd, ale miał wielu zwolenników, w tym swojego syna. Film ilustruje, jak przez panujące przyzwolenie na przemoc kobietobójczą jednostki mogą czuć się upoważnione do wartościowania życia niektórych kobiet i zabijania w imię norm religijnych i społecznych. Pozostawia widzów z gorzką refleksją co się dzieje, gdy ze strony władz brakuje jednoznacznego potępienia przemocy wobec kobiet.

Okaleczanie żeńskich narządów płciowych

Okaleczanie żeńskich narządów płciowych ((FGM – femicide genital mutilation ) jest jedną z najbardziej brutalnych form przemocy wobec kobiet. Można ją interpretować jako element kultury kobietobójczej, która systemowo ogranicza, kontroluje i niszczy od środka kobiece ciała oraz ich zdolność do autonomii. FGM opiera się na przekonaniach kulturowych, religijnych lub społecznych, które podtrzymują nierówności płci i zmierzają do kontroli kobiecej seksualności. FGM obejmuje różne procedury, które są klasyfikowane według stopnia okaleczenia:

• Typ I (klitoridektomia): częściowe lub całkowite usunięcie łechtaczki.
• Typ II (ekscyzja): usunięcie łechtaczki i warg sromowych mniejszych.
• Typ III (infibulacja): usunięcie łechtaczki, warg sromowych i zszycie pochwy, pozostawiając jedynie mały otwór na mocz i krew menstruacyjną.
• Typ IV: inne uszkodzenia, takie jak nacinanie, wypalanie lub przebijanie narządów płciowych.

Dlaczego FGM powoduje ból, wykrwawienia i w efekcie śmierć?

• Niehigieniczne warunki: Zabiegi często wykonywane są przy użyciu niesterylnych narzędzi, takich jak noże, żyletki czy ostre kamienie. Prowadzi to do infekcji i poważnych komplikacji zdrowotnych.
• Wykrwawienie: Duża utrata krwi jest jednym z najczęstszych zagrożeń podczas FGM, szczególnie w przypadku infibulacji.
• Długotrwały ból: Uszkodzenie zakończeń nerwowych powoduje przewlekły ból, który może utrzymywać się przez całe życie.

Powikłania zdrowotne: Na FGM składają się: Infekcje bakteryjne i wirusowe (np. tężec, wirusowe zapalenie wątroby), tworzenie cyst i bliznowacenie, problemy z czynnościami fizjologicznymi, komplikacje podczas porodu, w tym ryzyko śmierci matki i dziecka, problemy psychiczne: Trauma spowodowana FGM prowadzi do depresji, PTSD oraz zaburzeń lękowych.

Problem ten dotyczy głównie Afryki, niektórych krajów Bliskiego Wschodu i Azji, a także społeczności migranckich w Europie. Szacuje się, że na całym świecie ok. 200 milionów kobiet zostało poddanych FGM, a co roku zagrożonych jest kolejne 3 miliony dziewcząt, w szczególności w krajach takich jak Somalia, Dżibuti czy Gwinea, gdzie wskaźniki okaleczeń sięgają 90% kobiet i dziewcząt. Organizacje takie jak WHO, UNICEF i UE aktywnie zwalczają FGM poprzez:

1. Wprowadzanie zakazów prawnych (FGM jest nielegalne w większości krajów świata).
2. Kampanie edukacyjne i wsparcie pokrzywdzonych.
3. Promocję aplikacji, takich jak i-CUT w Kenii, umożliwiających zgłaszanie zagrożeń

Cierpienia kobiet, które przeszły FGM są długotrwałe i trwają całe życie. Ryzyko śmierci w wyniku wykrwawienia jest wysokie. Jest to jedna z najbardziej okrutnych form kultury kobietobójczej, gdyż wspiera systematyczną przemoc wobec kobiet pod pretekstem tradycji czy religii.

Kultura incelska jest współczesnym obliczem kultury kobietobójczej, adaptującym jej historyczne mechanizmy do nowych technologii i narracji społecznych. Incele, czyli „involuntary celibates” (przymusowi celibatariusze), to społeczność internetowa skupiona na mężczyznach, którzy czują się odrzuconymi przez kobiety i z tego powodu nienawidzą wszystkich kobiet. Ich frustracja prowadzi do rozwoju zachowań mizoginicznych, które w skrajnych przypadkach gloryfikują przemoc wobec kobiet. Najbardziej radykalne społeczności incelskie otwarcie wzywają do popełniania kobietobójstw.

Co łączy kulturę incelską z kulturą kobietobójcza?

• Normalizacja przemocy: kultura incelska traktuje kobiety jako „winne” braku relacji, co dehumanizuje je i usprawiedliwia akty przemocy.
• Ideologia nienawiści: W obu kulturach kobiety są przedstawiane jako obiekty odpowiedzialne za frustracje mężczyzn, co legitymizuje ich kontrolowanie, karanie, a nawet eliminację
• Wspólne korzenie patriarchalne: Obie kultury czerpią z patriarchalnych struktur, które utrwalają nierówności płciowe i przedstawiają niezależność kobiet jako zagrożenie dla społeczeństwa.

Ideologia incelska szczególnie obecna w USA i Kanadzie, poprzez szerzenie mizoginii i gloryfikację przemocy, staje się katalizatorem kobietobójczych ataków. Przykłady kobietobójstw incelskich (incel femicides) lub ich usiłowań:

Historie te wskazują, jak ważne jest monitorowanie radykalnych treści w internecie i podejmowanie działań edukacyjnych oraz prawnych, aby zapobiegać dalszej przemocy.

Zachęcam do zapoznania się z raportem „Czym jest przemoc kobietobójcza? – formy kultur kobietobójczych na świecie”. Publikacja już wkrótce w sekcji Raporty.

Jednym z najważniejszych mitów, które musimy obalić, jeśli nasza kultura ma się stać bardziej kochająca, jest ten, że przemoc i zaniedbanie mogą współistnieć z miłością. One jej przeczą. Fundamentem miłości jest troska i afirmacja, czyli przeciwieństwo krzywdy i poniżenia. Nikt nie ma prawa twierdzić, że kocha jeśli zachowuje się w sposób krzywdzący

bell hooks „Wszystko o miłości. Nowe wizje”