Czym jest kobietobójstwo?

Kobietobójstwo  to zabójstwo kobiety ze względu na jej płeć – fakt bycia kobietą

język angielski feminicide, język hiszpański feminicidio

Zgodnie z klasyfikacją Europejskiego Instytutu ds. Równości Płci wyróżniamy 6 głównych kategorii kobietobójstwa:

1

Kobietobójstwa
partnerskie

ang. intimate-partner femicide; zabójstwa kobiet z rąk obecnego lub byłego partnera)

2

Kobietobójstwa
interpersonalne

ang. interpersonal family-member femicide; zabójstwa kobiet z rąk członka rodziny, osoby bliskiej, znajomego

3

Kobietobójstwa
na tle seksualnym

ang. sexual femicide; zabójstwa kobiet na tle seksualnym, będące wynikiem przemocy seksualnej bądź innych czynności seksualnych z rąk sprawcy nieznanego pokrzywdzonej

4

Kobietobójstwa na tle przestępczości zorganizowanej

ang. criminal femicide; zabójstwa kobiet będące efektem działania przestępczości zorganizowanej

5

Kobietobójstwa
kulturowe

ang. cultural femicide; zabójstwa kobiet związane z przekraczaniem przez nie norm społecznych niedostosowaniem się do obowiązujących tradycyjnych ról płciowych i norm seksualnych; zabójstwa honorowe; zabójstwa posagowe

6

Kobietobójstwa
polityczne

ang. political femicide; zabójstwa kobiet związane z działalnością grup politycznych lub grup propagujących nienawiść wobec kobiet i sprzeciwiających się równouprawnieniu; w formie pośredniej polega również na stosowaniu przemocy ze strony państwa bądź za jego cichym przyzwoleniem, które w efekcie prowadzi do śmierci kobiet

Zachęcam do zapoznania się z publikacją „Partnerskie, seksualne, kulturowe czy polityczne? – typy kobietobójstwa na przykładach. Publikacja już wkrótce w sekcji Raporty.

Znamiona kobietobójstwa czyli przesłanki ze względu na płeć

O kobietobójstwie możemy mówić, gdy w znamionach zabójstwa kobiety zaistnieją przesłanki ze względu na płeć (ang. gender-based reasons; hiszp. razones de género). Przykładami przesłanek ze względu na płeć występującymi w europejskich ustawach karnych są m.in: istniejąca relacja uczuciowa osoby pokrzywdzonej ze sprawcą, pokrewieństwo sprawcy i pokrzywdzonej, uprzednie stosowanie przemocy wobec pokrzywdzonej, motywacja mizoginiczna, czyn popełniono na tle seksualnym, czyn popełniono w związku z handlem ludźmi, czyn popełniono ze względu na honor sprawcy, reputację rodziny lub z powodów związanych z przekonaniami religijnymi lub kultowymi lub takimi praktykami.

Czytaj więcej w sekcji Kobietobójstwo w prawie.

Historia

Pierwsze udokumentowane użycie terminu pojawiło się w książce Johna Corry’ego z 1801 roku zatytułowanej „Satyryczny obraz Londynu na początku XIX wieku”. Terminu femicide użyto w niej w odniesieniu do zabójstwa kobiety. Następnie określenie pojawiło się w Wharton’s Law Lexicon wydanym w 1848, gdzie pod hasłem femicide widniało zabójstwo kobiety. Na przełomie XIX i XX wieku w Hiszpanii zaczęto posługiwać się pojęciem „mujercidio” (z hiszp. mujer – kobieta; homicidio – zabójstwo), które upowszechniała w swoich artykułach prasowych hiszpańska działaczka i pisarka Emilia Pardo Bazan. W latach siedemdziesiątych XX wieku na grunt akademicki termin wprowadziła Amerykanka Diane Russell, współautorka książki ”Kobietobójstwo. Polityka zabijania kobiet”. Wspólnie z Jill Radford zdefiniowały kobietobójstwo (femicide) jako najbardziej skrajną formą przemocy wobec kobiet, wynikającą z nienawiści, pogardy, poczucia wyższości lub przekonania o konieczności kontrolowania kobiet. Po raz pierwszy płeć pokrzywdzonych została uznana za motyw popełnienia zbrodni. Zaczęto mówić o kobietobójstwach jako zabójstwach motywowanych płcią, a nie przypadkowych odseparowanych, aktach przemocy mężczyzn wobec kobiet.

Latynoamerykański zwrot

Ogromną rolę w ukształtowaniu obecnego pojęcia kobietobójstwa odegrały Latynoamerykanki. Wśród nich warto wymienić Meksykankę – Marcelę Lagarde y de de los Ríos oraz Argentynkę – Gracielę Atencio. W latach 90 XX za zgodą Meksykańskiej Akademii Języka (Academia Mexicana de La Lengua) do słownika meksykańskiej hiszpańszczyzny równolegle wprowadzono dwa terminy: femicidio i feminicidio. Były one wówczas traktowane synonimicznie. Różnicę uchwyciła dopiero na początku XXI wieku Marcela Lagarde y de los Ríos – meksykańska socjolożka i parlamentarzystka. Dzięki staraniom meksykańskich aktywistek feministycznych wprowadzono je w 2012 roku na grunt ustawy – dwadzieścia lat po ich wejściu do uzusu językowego. Lagarde y de los Ríos opierając się na pierwotnym koncepcie Russell uznała, że w przypadku Meksyku zbrodnia kobietobójstwa ma głębszy wymiar i należy posługiwać się terminem (z hiszpańskiego) feminicidio lub (z angielskiego) feminicide.

Meksykanka oprócz zabójstwa kobiety ze względu na jej płeć, klasyfikuje kobietobójstwo (feminicidio/feminicide) jako: zbrodnię przeciwko ludzkości wymierzoną przeciwko kobietom ze względu na płeć (hiszp. crimen de lesa humanidad por razón de género; ang. crime against humanity on the basis of gender )

  • zbrodnię z nienawiści wobec kobiet (hiszp. crimen de odio; ang. gender-based hate crime)
  • zbrodnię instytucjonalną państwa (hiszp. crimen de Estado; ang. institutional state crime)
  • zbrodnię przeciwko ludzkości wymierzoną przeciwko kobietom ze względu na płeć (hiszp. crimen de lesa humanidad por razón de género; ang. crime against humanity on the basis of gender )

Kluczowe znaczenie w wypracowaniu tej definicji miało orzeczenie Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Campo Algodonero z 2009 roku (zob. Orzeczenie MTPC z dnia 16 listopada 2009 r. w sprawie González i inni przeciwko Stanom Zjednoczonym Meksyku, seria C–205; dalej: Sprawa Campo Algodonero). W orzeczeniu Trybunał uznał Meksyk odpowiedzialnym za brak przeciwdziałania zbrodniom kobietobójstwa. Sprawa dotyczyła zabójstw trzech (spośród ośmiu) zidentyfikowanych obywatelek Meksyku – Esmeraldy Herrery Monreal, Laury Berenice Ramos Monárrez i Claudii Ivette González, których zwłoki odnaleziono 6 listopada 2001 roku na obrzeżach położonego w stanie Chihuahua – Ciudad Juárez. Mimo szerszego niezdefiniowania zakresu pojęciowego feminicidio w 2009 roku Trybunał odwołał się do okoliczności zabójstw kobiet z Campo Algodonero, które pozwoliły zakwalifkować je jako tzw. zabójstwa ze względu na płeć.

W tej kwalifikacji najważniejszą rolę odegrały trzy czynniki: (a) panująca w Ciudad Juárez atmosfera przemocy wobec kobiet; (b) profil pokrzywdzonych (młode kobiety pracujące w okolicznych fabrykach) oraz (c) przebieg zbrodni – brutalność tortur stosowanych wobec pokrzywdzonych przed śmiercią i demonstracyjny sposób porzucania zwłok, świadczący o poczuciu bezkarności sprawców, najprawdopodobniej należących do zorganizowanych grup przestępczych i przez to cieszących się protekcją władz państwowych. W wyniku wyroku Meksyk został zobligowany do stworzenia odpowiednich ram prawnych, gwarantujących kobietom bezpieczeństwo, opracowanie projektów działania i przeciwdziałania przemocy wobec kobiet oraz integralnej strategii prewencji pozwalającej na współpracę władz szczebla stanowego i federalnego. Efektem było uchwalenie 14 czerwca 2012 roku ustawy, która w art.325 federalnego Kodeksu karnego Meksyku wprowadzała osobny typ zabójstwa – kobietobójstwo.

Czytaj więcej Kobietobójstwo w prawie. Przegląd regulacji Ameryki Łacińskiej

Równie istotną rolę w dalszej popularyzacji pojęcia kobietobójstwa i przeszczepieniu go na grunt europejskich badań odegrała Graciela Atencio – argentyńska dziennikarka, redaktorka wydanej w 2015 roku książki „Kobietobójstwo. Zabójstwo kobiet ze względu na płeć”. W tym samym roku założyła ona pierwsze społeczne obserwatorium do spraw kobietobójstwa w Hiszpanii – feminicidio.net. To na nim przez prawie dekadę spoczywał ciężar gromadzenia danych dotyczących zabójstw kobiet ze względu na płeć. Hiszpańskie obserwatorium rządowe do spraw kobietobójstwa powstało dopiero siedem lat później – w 2022 roku.

Femicidio a feminicidio. Pojęcie na gruncie europejskim

Zgodnie z definicją Królewskiej Akademii Hiszpańskiej (hiszp. Real Academia Española – dalej: RAE) obowiązującą od 2014 roku pod pojęciem feminicidio rozumiemy: „zabójstwo kobiety z rąk mężczyzny motywowane maczyzmem lub mizoginią”, zaś pod pojęciem femicidio – zabójstwo kobiety. Jak można z łatwością zauważyć drugie pojęcie – femicidio  – ma charakter zdecydowanie szerszy niż feminicidio. Każde zatem feminicidio będzie zawierało się pojęciu femicidio, ale nie każde femicidio, (a tylko to popełnione przez mężczyznę, ze względu na płeć kobiety i motywowane zachowaniami maczystowskimi lub mizoginicznymi) już będzie się zawierało w pojęciu feminicidio. Przykładowo kobietobójstwem feminicidio będzie zabójstwo kobiety z rąk jej byłego lub obecnego partnera (kobietobójstwo partnerskie), ale nie będzie nim już zabójstwo kobiety w celach rabunkowych czy w wyniku zabójstwa drogowego, chyba że sprawcą kierowała dodatkowo motywacja ze względu na płeć lub wystąpiła jedna z przesłanek ze względu na płeć. O kobietobójstwie (femminiccidio) mówi się również we Włoszech, w których to zostało okrzyknięte włoskim słowem 2023 roku. We Francji w 2021 określenie féminicide pojawiło się w słowniku LaRousse na określenie seksistowskiej zbrodni zabójstwa kobiety lub dziewczyny ze względu na jej płeć.

Kobietobójstwo lub zabójstwo ze względu na płeć jest obecnie uregulowane i stypizowane w ustawodawstwie Belgii, Hiszpanii, Chorwacji, Malty i Cypru. Inicjatywy i propozycje projektów ustaw penalizujących kobietobójstwo pojawiły się również we Włoszech, Francji i Portugalii.

W Polsce użycie terminu kobietobójstwo stopniowo przebija się do dyskursu publicznego. Nie jest już kojarzone tylko i wyłącznie w kontekście państw globalnego południa, a dzięki naukowcom i kampaniom organizacji pozarządowych jest coraz częściej postrzegane jako najbardziej ekstremalna forma przemocy ze względu na płeć.

Czytaj więcej w sekcji Kobietobójstwo w prawie.

Femicide in Poland - Kobietobójstwo w Polsce

Definicja międzynarodowa stosowana na świecie

Zgodnie z istniejącą od ponad dekady Deklaracją wiedeńską ONZ o kobietobójstwie (UN Vienna Declaration on Femicide) z 26 listopada 2012 roku kobietobójstwo to zabójstwo kobiet i dziewcząt z powodu ich płci, które może przybrać formę:

  1. zabójstwa kobiety w efekcie stosowania wobec niej przemocy partnerskiej
  2. tortur i zabójstwa mizoginistycznego kobiet
  3. zabójstwa kobiet i dziewcząt w imię „honoru”
  4. umyślnego zabijania kobiet i dziewcząt w trakcie konfliktów zbrojnych
  5. posagowego zabójstwa kobiet
  6. zabijania kobiet i dziewcząt ze względu na ich orientację seksualną i tożsamość seksualną
  7. zabijania kobiet i dziewcząt przynależących do mniejszości aborygeńskich lub indiańskich ze względu na ich płeć
  8. dzieciobójstwa i selektywne aborcje ze względu na płeć dziecka
  9. śmierci kobiet i dziewcząt w wyniku okaleczania żeńskich narządów płciowych
  10. zabójstwa kobiet w wyniku tzw. procesów o czary
  11. innych kobietobójstw związanych z działalnością gangów, przestępczości zorganizowanej, handlem narkotykami, handlem ludźmi i bronią

W Deklaracji wiedeńskiej ONZ czytamy, że kultura i tradycja nie mogą stanowić usprawiedliwienia do naruszania praw człowieka i praw kobiet w zakresie ich prawa do życia i prawa do wolności od przemocy.

Stwierdza się ponadto, że  państwa członkowskie mają obowiązek zapobiegać i ścigać  kobietobójstwa, podejmować działania instytucjonalne mające zapobiegać kobietobójstwom i zapewniać środków prawne, ochronne i zadośćuczynienie dla kobiet, które doświadczyły przemocy.

Państwa powinny przyjąć i wdrażać przepisy mające na celu zagwarantowanie starannego prowadzenia dochodzeń, ścigania, karania i zadośćuczynienia za kobietobójstwa dla bliskich pokrzywdzonych.

Deklaracja wzywa państwa do  zaprojektowania, wdrożenia i śledzenia postępów strategii i programów antyprzemocowych. Mają one obejmować programy edukacji publicznej i kampanie mające na celu wzmocnienie pozycji kobiet i dziewcząt, a także uwrażliwienie mężczyzn i chłopców na przemoc jakiej doświadczają kobiety i dziewczynki, tak aby zwiększyć świadomość społeczną o tych zbrodniach.

W Deklaracji wzywa się państwa do przeprowadzenia badań na temat przyczyn kobietobójstw, motywacji sprawców (w tym mizoginii), okoliczności tych zbrodni związanych z płcią i zbierania danych.

Dokument regulujący kobietobójstwo ma jedynie deklaratoryjny charakter, nie ma mocy aktu prawa powszechnie wiążącego, co powoduje, że ONZ może kierować do państw członkowskich jedynie wezwanie lub rekomendacje. Państwa związane są jednak innymi ratyfikowanymi konwencjami w zakresie ochrony praw człowieka, zakazu dyskryminacji ze względu na płeć i przeciwdziałania przemocy jak:

  • Konwencja Rady Europy (CETS210) o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (link do źródła)
  • Międzyamerykańska Konwencja Organizacji Państw Amerykańskich z Belem do Para o Zapobieganiu, Karaniu i Wyeliminowaniu Przemocy wobec Kobiet (link do źródła)
  • Konwencja ONZ CEDAW w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji wobec kobiet (link do źródła)
  • Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Rady Europy (link do źródła)

Czytaj więcej w sekcji Kobietobójstwo w prawie.

Rola Inicjatywy ONZ w budowaniu globalnej świadomości o kobietobójstwie

Istotnym bodźcem politycznym, który sprawił, że zjawisko kobietobójstwo zaczęło być dostrzegane na forach międzynarodowych i weszło na stałe do agendy SDG w ramach przeciwdziałania przemocy wobec kobiet była Inicjatywa ONZ dotycząca ustanowienia obserwatoriów do spraw kobietobójstwa na poziomie państw (ang. UN Femicide Watch Initiative). Apel został wystosowany w 2015 roku przez Specjalną Sprawozdawczynię ONZ ds. przemocy wobec kobiet Dubravkę Simonovic. Sprawozdawczyni zwróciła się do państw członkowskich ONZ, aby zaczęły prowadzić obserwatoria do spraw kobietobójstwa (femicide watches). Celem miało być zbudowanie globalnej bazy danych dotyczącej kobietobójstw i przemocy wobec kobiet ze skutkiem śmiertelnym. Przez ostatnie 10 lat od opublikowania apelu stopniowo wzrósł poziom wiedzy na temat tego czym jest kobietobójstwo. [Zob. link do cyklu 13 raportów UNSA] Powstają wciąż nowe obserwatoria do spraw kobietobójstwa, opracowuje się narzędzia gromadzenia danych na temat zabójstw kobiet ze względu na płeć i podejmuje badania nad kobietobójstwami i ich prewencją. Jest to jednak wciąż za mało aby zmierzyć problem globalnie. Wynika to również z faktu, że dane nie są zbierane przy wsparciu administracji państw członkowskich. Państwa wyręczają w tym zakresie bardzo często niezależne instytucje praw człowieka, organizacje społeczeństwa obywatelskiego lub instytucje akademickie. To one a nie administracje państwowe podejmują tytaniczny wysiłek tworzenia obserwatoriów ds. kobietobójstwa pro publico bono i przesyłania dokładnych danych. Wciąż nieliczne pozostają kraje, które ustanowiły w ramach swojej administracji państwowej specjalne komórki odpowiedzialne za proces zbierania danych o kobietobójstwach i przypadkach przemocy ze względu na płeć. Krajami przecierającymi szlaki w tym zakresie są m.in. Argentyna i Meksyk, a w Europie – Hiszpania i Belgia.

Kobietobójstwo to nie tylko sam akt zabójstwa. To również mizoginistyczny system przemocy wobec kobiet, który społeczeństwo akceptuje – w przestrzeni prywatnej, publicznej i instytucjonalnej. Nazywanie zbrodni po imieniu to dla kobiet połowa drogi. Kolejna jej część polega na zmierzeniu ile jest w rzeczywistości popełnianych kobietobójstw i walce z nimi

Marcela Lagarde y de los Ríos