Kobietobójstwo w prawie 

Hiszpania jako pierwszy kraj europejski dokonała typizacji kobietobójstwa (feminicidios) 6 września 2022 roku uchwalając ustawę organiczną o integralnych gwarancjach wolności seksualnej częściej występującą w hiszpańskiej debacie publicznej jako ustawa „Solo sí es sí” [pol. Tylko tak oznacza zgodę]. Typizacja jakkolwiek mająca wpływ na ustawodawstwo ogólnokrajowe miała jednak charakter częściowy i okrojony, gdyż pojawiające się w niej feminicidio zostało zawężone zgodnie z przedmiotem regulacji jedynie do kobietobójstw na tle seksualnym (feminicidios sexuales).

Zgodnie z art. 3 punktem 1 ustawy hiszpańskiej kobietobójstwo na tle seksualnym to zabójstwo kobiet i dziewcząt związane ze stosowaniem różnych form przemocy seksualnej. Za formy przemocy seksualnej uznaje się przestępstwa wymienione w Tytule VIII Księdze II hiszpańskiego Kodeksu karnego. Są nimi: okaleczanie kobiecych narządów płciowych, przymusowe małżeństwa, przestępstwa seksualne i związane z handlem ludźmi w celach seksualnych. Szczególny nacisk zostanie położony na formy przemocy seksualnej w przestrzeni cyfrowej.

Od 2022 roku w Hiszpanii zaczęło działać rządowe Obserwatorium ds. Kobietobójstw. Ośrodek do 2021 roku zbierający głównie informacje o przemocy domowej i jedynie przypadkach kobietobójstw partnerskich od roku 2022 gromadzi dane z podziałem na 5 wymienionych w zarządzeniu Ministerstwa typów kobietobójstw:

1. Kobietobójstwo partnerskie (feminicidio en la pareja o expareja) – z rąk obecnego lub byłego partnera rozumiane, jak podaje Ministerstwo Równości, zgodnie z treścią ustawy integralnej z 2004 roku o przemocy ze względu na płeć
2. Kobietobójstwo z rąk innego członka rodziny (feminicidio familiar)
3. Kobietobójstwo na tle seksualnym (feminicidio sexual)
4. Kobietobójstwo społeczne (feminicidio social)
5. Kobietobójstwo zastępcze (feminicidio vicario)

Źródło: Tweet zamieszczony na stronie hiszpańskiego Ministerstwa Równości

Od 2015 roku w hiszpańskim kodeksie karnym jedną z okoliczności zaostrzających odpowiedzialność karną jest popełnienie czynu ze względu płeć osoby pokrzywdzonej.

art. 22 punkt 4 Zaostrzoną odpowiedzialność karną stosuje się wobec sprawców, którzy popełnili czyn w wyniku pobudek rasistowskich, antysemickich, antyromskich lub związanych z inną formą dyskryminacji światopoglądowej, religijnej, etnicznej, rasowej, narodowej czy też ze względu na posiadaną płeć, wiek, orientację lub tożsamość seksualną lub płciową pokrzywdzonej, gdy występują przesłanki ze względu na płeć, czyn popełniono ze względu na wykluczenie społeczne pokrzywdzonej lub był on związany z jej chorobą bądź niepełnosprawnością, niezależnie czy okoliczności te występują jednocześnie.

29 czerwca 2023 r. w Brukseli parlament belgijski stypizował przestępstwo kobietobójstwa w Belgii (Zob. link do źródła). Uchwalona ustawa o zapobieganiu i zwalczaniu kobietobójstw, zabójstw ze względu na płeć i przemocy ze względu na płeć (fr. Loi sur la prévention et la lutte contre les féminicides, les homicides fondés sur le genre et les violences) znana jest również jako ustawa „Stop kobietobójstwom”. W art. 4 punkcie 18 tej ustawy czytamy, że:

„kobietobójstwo to umyślne zabójstwo kobiety ze względu na jej płeć albo śmierć kobiety wynikającą z praktyk wyrządzających szkodę kobietom, niezależnie od tego czy praktyki te lub zabójstwo zostało popełnione przez partnera, członka rodziny lub osobę trzecią”.

Ustawa wyróżnia również aż trzy rodzaje kobietobójstwa: kobietobójstwo intymne (fr. féminicide intime), kobietobójstwo nieintymne (fr. féminicide nonintime) i kobietobóbjstwo pośrednie (fr. féminicide indirect) .

Pod pojęciem kobietobójstwa intymnego regulacja rozumie „umyślne zabójstwo kobiety ze względu na jej płeć, popełnione przez partnera lub członka rodziny w imię kultury, zwyczaju, religii, tradycji, tzw. honoru lub z innych powodów”.

 Jako kobietobójstwo nieintymne zostały zdefiniowane wszystkie czyny, które można zakwalifikować jako „umyślne zabójstwo kobiety ze względu na jej płeć popełnione przez osobę trzecią”. Ustawa precyzuje również katalog takich czynów. Kobietobójstwem nieintymnym będzie zatem:

• kobietobójstwo popełnione w kontekście wykorzystywania seksualnego;
• kobietobójstwo popełnione w kontekście handlu ludźmi ;
• kobietobójstwo popełnione w kontekście przemocy seksualnej;
• kobietobójstwo będące kontinuum przemocy powiązanej ze stosunkiem nierównej władzy lub nadużyciem władzy przez sprawcę nad pokrzywdzoną.

Ponadto belgijski ustawodawca przewidział możliwość dokonania kobietobójstwa w sposób pośredni (fr. féminicide indirect). Kobietobójstwem pośrednim będzie:

„każde nieumyślne zabójstwo kobiety ze względu na jej płeć, gdy dotyczy śmierci kobiety w wyniku praktyk wyrządzających szkodę kobietom (1) lub gdy w następstwie tych praktyk dochodzi do samobójstwa kobiety (2) lub będące efektem przemocy między partnerami, lub członkami rodziny (3) lub będące wynikiem okaleczania żeńskich narządów płciowych (4)  lub przemocy popełnionej przez osobę trzecią (5)”.

Malta zdecydowała się uregulować kwestię kobietobójstwa w swoim kodeksie karnym w lutym 2022 roku uchwalając poprawkę do ustawy karnej Nr 261 i wprowadzając artykuł nr 211A do Kodeksu karnego.  Bodźcem do zmiany legislacyjnej był fakt, że w krótkim czasie w kraju doszło do trzech głośnych przypadków zabójstw młodych kobiet (29-letniej Pauliny, 40-letniej Bernice  i 49-letniej Rity), w tym jednej Polki. 29-letnia Paulina z Ostrowia Wielkopolskiego została zgwałcona i zamordowana 2 stycznia 2022 roku, gdy dokarmiała koty w miejscowym parku w Slieme północnej części Malty. Dwudziestoletniego sprawcę – Abnera George’a Aquilinę ujęto, gdy po zabójstwie poszedł do pobliskiego kościoła, gdzie ogłosił co zrobił . Paulina inaczej niż Rita czy Bernice w przypadku których zabił partner lub mąż, nie znała swojego sprawcy. Maltańska policja zakwalifikowała zabójstwo Pauliny jako przypadkowy akt przemocy, który nie był motywowany płcią ofiary. Decyzja ta została ostro skrytykowana przez obrońców praw kobiet, którzy stwierdzili, że świadczy to o braku wiedzy i wrażliwości na temat przemocy wobec kobiet. Zabójstwo Pauliny, jak również dwóch pozostałych kobiet stało się przyczynkiem do zmian prawnych i uznania konieczności wyróżnienia zabójstw kobiet ze względu na płeć.

Zgodnie z treścią 211A maltańskiego Kodeksu karnego:

211A. W skazaniu osoby płci męskiej skazany za umyślne zabójstwo lub usiłowanie umyślne zabójstwo osoby płci żeńskiej sąd, ustalając karę w sprawach zabójstwa lub usiłowania zabójstwa rozważy czy:

a) do czynu doszło w wyniku przemocy ze strony bliskiego partnera, z którym pokrzywdzona była lub jest nadal w związku, ze strony obecnego lub byłego małżonka

b) do czynu doszło w wyniku stosowania przemocy przez członka lub członków rodziny;

c) został popełniony z powodów mizoginicznych

d) został popełniony ze względu na honor sprawcy, reputację rodziny lub z powodów związanych z przekonaniami religijnymi lub kultowymi lub takimi praktykami;

e) został popełniony ze względu na płeć społeczno-kulturową pokrzywdzonej (gender), jej tożsamość płciową, płeć biologiczną (sex) lub jej orientację seksualną

(f) został popełniony na tle seksualnym lub doszło do niego w wyniku aktów o charakterze seksualnym;

g) został popełniony w związku z uprawianiem prostytucji przez pokrzywdzoną lub w obliczu jej wykorzystania seksualnego lub na tle handlu ludźmi w celach seksualnych (prostytucji)

sąd bada wystąpienie którejkolwiek z wymienionych wyżej okoliczności i w przypadku ich wystąpienia potraktuje je jako przemawiające przeciwko zastosowaniu łagodnego wymiaru kary.

Jak można zauważyć z treści przepisu nie ma tam wprost użytego terminu kobietobójstwo (femicide), ale wyróżnia się tzw. przesłanki ze względu na płeć (gender-based reasons).

Przykładem państwa europejskiego, które wybrało scenariusz stworzenia osobnego typu przestępstwa kobietobójstwa jest Chorwacja. 25 marca 2024 roku w po trzech latach prac nad kształtem przepisów w Chorwacji zaczęła obowiązywać nowelizacja Kodeksu karnego, która dodaje do niego art. 111A penalizujący przestępstwo kwalifikowanego zabójstwa kobiety (ang. aggravated murder of a female person; hr. teško ubojstvo ženske osobe)

Artykuł 111 lit. A chorwackiego Kodeksu karnego

(1) Kto dopuszcza się zabójstwa kobiety ze względu na jej płeć, podlega karze pozbawienia wolności nie niższej niż 10 lat albo karze wieloletniego (long-term) pozbawienia wolności.

(2) Przy ustalaniu przestępstwa, o którym mowa w ust. 1 niniejszego artykułu, uwzględnia się, że przestępstwo zostało popełnione przeciwko osobie bliskiej, osobie, nad którą sprawca wcześniej się znęcał, osobie bezbronnej, osobie, która pozostawała wobec sprawcy w stosunku podporządkowania lub zależności lub przestępstwo zostało popełnione w okolicznościach przemocy seksualnej lub ze względu na związek, który stawia kobiety na nierównej pozycji, lub istnieją inne okoliczności wskazujące, że jest to przemoc ze względu na płeć.

Do chorwackiego Kodeksu karnego wprowadzono również osobno w art. 87 par. 32 definicję przemocy wobec kobiet ze względu na płeć. Zgodnie z nią:

Przemoc wobec kobiet ze względu na płeć oznacza przemoc skierowaną przeciwko kobiecie ze względu na to, że jest kobietą, lub która dotyka kobiety w nieproporcjonalny sposób. Takie zachowanie będzie traktowane jako okoliczność obciążająca, jeżeli niniejsza ustawa nie przewiduje wyraźnie surowszej kary.

Jest to literalne skopiowanie i przepisanie do regulacji krajowej definicji przemocy wobec kobiet ze względu na płeć zawartej w art.3 punkcie d Konwencji stambulskiej.

Bodźcem do zmian prawnych były podobnie jak w przypadku Malty zabójstwa kobiet w Chorwacji, w tym  20-letniej studentki prawa Mihaeli Berak, która została zastrzelona przez funkcjonariusza policji, z którym przez krótki czas się spotykała. Przed śmiercią zgłaszała przyjaciołom, że przez ciągłe kontrole i zaborczość partnera zaczyna się go bać.

Przegląd regulacji

Zgodnie z treścią art. 6 Międzyamerykańskiej Konwencji o zapobieganiu, karaniu  i eliminacji przemocy wobec kobiet nazywanej też Konwencją z Belem do Para  z 1994 roku, którą związanych jest większość państw Ameryki Łacińskiej:

Każdej kobieta ma prawo do życia wolnego od przemocy, na które składa się:

(a) prawo do bycia wolnym od jakichkolwiek form dyskryminacji oraz

(b) prawo do bycia szanowanym i kształconym w ramach edukacji wolnej  od stereotypowych wzorców zachowania oraz pozbawionej społecznych i kulturowych praktyk opartych na zasadzie niższości i subordynacji jednych względem drugich

Region Ameryki Łacińskiej na przełomie XX i XXI wieku pionierem w zakresie nazywania przemocy wobec kobiet ze skutkiem śmiertelnym kobietobójstwem. Szczególną rolę w zakresie prawnokarnego rozpoznania tej zbrodni odegrał Meksyk. Meksyk był pierwszym państwem na świecie, które najpierw wprowadziło termin kobietobójstwa do uzusu językowego jeszcze w latach dziewięćdziesiątych, a w odpowiedzi na wyrok Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka w Kostaryce w sprawie Campo Algodonero  prawie dwadzieścia lat później ustanowiło również typizujące ten rodzaj przemocy regulacje prawnokarne. Większość latynoamerykańskich typizacji prawnokarnych kobietobójstwa dokonała się w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku. Pierwszym państwem regionu Ameryki Łacińskiej, które poświęciło specjalną ustawę typizując w niej kobietobójstwo była Kostaryka (2007), a rok później Gwatemala (2008) .  Regulacje meksykańskie miały wpływ na ustawodawstwo, praktykę i politykę karną innych państw Ameryki Łacińskiej. Zaczęły mieć również ogromny wpływ na politykę prawnokarną Europy (w tym Hiszpanii).

Meksyk

Meksyk stypizował przestępstwo kobietobójstwa w 2012 roku w regulacji federalnej. W ślad za nią poszły regulacje stanowe poszczególnych stanów Meksyku. Zgodnie z art. 325 federalnego Kodeksu karnego Meksyku (hiszp. Código Penal Federal):

§1 Popełnia przestępstwo kobietobójstwa (feminicidio) ten, kto pozbawia życia kobietę ze względu na jej płeć (hiszp. razones de género). Znamiona czynu przestępnego zostają spełnione w następujących okolicznościach:

(I) Gdy ciało pokrzywdzonej nosi ślady przemocy seksualnej bez względu na jej rodzaj;

(II) Gdy ciało pokrzywdzonej nosi liczne obrażenia, okaleczenia hańbiące ją lub degradujące, poprzedzające pozbawienie jej życia lub następcze lub też odnotowano popełnienie wobec pokrzywdzonej aktów nekrofilii;

(III) Gdy istnieją dane mówiące o wcześniejszym stosowaniu przez sprawcę jakiegokolwiek typu przemocy wobec pokrzywdzonej w środowisku domowym, zawodowym lub szkolnym;

(IV) Gdy między sprawcą a pokrzywdzoną istniała jakakolwiek relacja uczuciowa, emocjonalna lub zaufania;

(V)  Gdy istnieją dane mówiące o wcześniejszych groźbach sprawcy wobec pokrzywdzonej: o woli zabicia jej, znęcania się nad nią lub uczynienia jej krzywdy w innej postaci;

(VI) Gdy pokrzywdzona została odcięta od kontaktu z rzeczywistością niezależnie od czasu poprzedzającego czyn przestępczy;

(VII) Gdy ciało pokrzywdzonej zostało wystawione lub umieszczone w miejscu publicznym.

§2 Sprawcy przestępstwa wymierza się karę od 40 do 60 lat pozbawienia wolności i od 500 do 1000 dni grzywny.

§3 Oprócz sankcji opisanych w poprzednim paragrafie sprawca traci wszystkie prawa przysługujące mu wobec pokrzywdzonej, w tym prawo do dziedziczenia.

§4 W przypadkach, w których przestępstwo nie wypełnia żadnego ze znamion czynu opisanych w paragrafie pierwszym stosuje się odpowiednio przepisy o zabójstwie.

Sposób typizacji kobietobójstwa w poszczególnych państwach Ameryki Łacińskiej

Zachęcam do zapoznania się z raportem „Kobietobójstwo stypizowane w ustawie. Przegląd regulacji latynoamerykańskich i europejskich”. Omawiam w nim tło uchwalenia i treść poszczególnych ustaw dotyczących kobietobójstwa. Publikacja już wkrótce dostępna w sekcji raporty.